Συχνά, στην συναναστροφή μας με τους άλλους ανθρώπους ακούμε να διατυπώνονται απόψεις όπως «ο ψυχικά ασθενής είναι «τρελός», «οι ψυχικά ασθενείς δεν έχουν την ικανότητα να εργαστούν» ή «τα άτομα με προβλήματα ψυχικής υγείας θα έπρεπενα παραμένουν σε ψυχιατρική νοσηλευτική δομή». Όλοι αυτοί οι μύθοι για τις ψυχικές διαταραχές είναι μέρος του στίγματος. Τι ακριβώς είναι όμως το στίγμα και ποιες οι συνέπειες του;
Κάνοντας μία ιστορική αναδρομή, το κοινωνικό στίγμα, που συνδέεται με την ψυχική ασθένεια και ειδικότερα με τη σχιζοφρένεια, φαίνεται να έχει ρίζες που εισδύουν σε βάθος χρόνου. Η λέξη στίγμα είναι ελληνική και προέρχεται από το ρήμα «στίζω» που σημαίνει τρυπώ, κεντώ. Πρόκειται για ένα σημάδι ανεξίτηλο σε κάποιον που η κοινωνία επιθυμεί να ξεχωρίζει αποδίδοντας του αρνητικές και απαξιωτικές ιδιότητες. Στο παρελθόν, στιγματίζονταν διαταραχές με ορατά σημάδια όπως η λέπρα και η σύφιλη, ενώ σε πιο σύγχρονες εποχές ο καρκίνος και το AIDS. Τα τελευταία χρόνια, η λέξη στίγμα χρησιμοποιείται για να καταδείξει ότι ορισμένες ασθένειες εγείρουν προκαταλήψεις σε βάρος των ατόμων που πάσχουν από αυτές. Αναμφίβολα, η πιο στιγματισμένη από αυτές τις νόσους ακόμη και σήμερα είναι η ψυχική νόσος.
Τα στερεότυπα, οι προκαταλήψεις και οι επακόλουθες διακρίσεις είναι τρεις έννοιες στενά συνδεδεμένες με την έννοια του στίγματος. Τα πιο κοινά στερεότυπα περιλαμβάνουν τη βία (“Τα άτομα με ψυχικά προβλήματα είναι επικίνδυνα”), την ανικανότητα (“Δεν μπορούν να είναι ανεξάρτητα και να δουλεύουν”) και την επίρριψη ευθυνών (“Επειδή έχουν αδύναμο χαρακτήρα είναι υπεύθυνοι οι ίδιοι για τις ψυχικές διαταραχές τους”). Η συμφωνία με τα στερεότυπα αυτά και η διαμόρφωση αυθαίρετης γνώμης προκαλεί αρνητικές συναισθηματικές αντιδράσεις φόβου (“Με τρομάζουν”) ή θυμού και έπειτα διακρίσεις.
Η χρόνια και σοβαρή ψυχική διαταραχή έχει κατά καιρούς συσχετιστεί με την κατάχρηση ουσιών, την πορνεία και την εγκληματικότητα. Ο κόσμος συχνά θεωρεί ότι τα άτομα με ψυχική διαταραχή όχι μόνο μπορούν να ελέγξουν τη νόσο αλλά ότι είναι και υπεύθυνοι για την εκδήλωση της, κάτι που φυσικά δεν ισχύει για τα άτομα με σωματική ανεπάρκεια. Έτσι, τα άτομα με ψυχική διαταραχή δεν γίνονται αντικείμενα λύπης, αλλά αντίθετα θυμού, ενώ ο κόσμος πιστεύει ότι δεν αξίζουν βοήθεια στήριξη και συμπαράσταση.
Αναφορικά με τις επιπτώσεις του στίγματος στα άτομα με ψυχικές διαταραχές, συχνά εσωτερικεύουν τις στιγματιστικές ιδέες που κυριαρχούν στην κοινωνία και νιώθουν ότι έχουν μικρότερη αξία λόγω του προβλήματός τους. Ακόμη, δεν είναι ασυνήθιστο να εκδηλώσουν σωματικά συμπτώματα όπως πόνος στο στομάχι και κόπωση. Επιπλέον, είναι εμφανές ότι στερούνται κοινωνικών ευκαιριών, όπως το να βρουν εργασία ή σπίτι καθώς οι εργοδότες συχνά υποθέτουν ότι τα άτομα αυτά είναι επικίνδυνα, απρόβλεπτα και απόντα από τη δουλειά. Οι επιπτώσεις του στίγματος επηρεάζουν και το κομμάτι της θεραπείας με βασικότερη τη δυσκολία του να ανταπεξέλθουν οικονομικά στα έξοδα της, ενώ ίσως επιλέξουν να μην αναζητήσουν βοήθεια σε μία προσπάθεια να μην στιγματιστούν. Ολοκληρώνοντας, δεν θα πρέπει να παραληφθεί ότι το στίγμα δεν επηρεάζει μόνο τα ίδια τα άτομα με ψυχικές διαταραχές αλλά και όσους σχετίζονται στενά με αυτά, δηλαδή τους γονείς, τους συζύγους, τα αδέλφια και άλλα μέλη της οικογένειας.
Είναι εμφανές ότι το στίγμα μετρά πολλές αρνητικές επιπτώσεις σε ατομικό και κοινωνικό επίπεδο. Όμως, μέσα από τη σωστή ενημέρωση, την ανάληψη δράσης και την ευαισθητοποίηση της κοινότητας μπορούν να γίνουν τα πρώτα βήματα προς την καταπολέμηση του.
Θεοδώρα Ριζοπούλου
Ψυχολόγος
Κινητή Μονάδα Ψυχικής Υγείας Ενηλίκων Βέροιας
Βιβλιογραφία
Corrigan, P. (2004). How stigma interferes with mental health care. American Psychologist, 59(7), 614–625. https://doi.org/10.1037/0003-066X.59.7.614
Corrigan, P. W., &Bink, A. B. (2016). The Stigma of Mental Illness. Encyclopedia of Mental Health: Second Edition, 86, 230–234. https://doi.org/10.1016/B978-0-12-397045-9.00170-1
Corrigan, Patrick W., & Kleinlein, P. (2006). The Impact of Mental Illness Stigma. On the Stigma of Mental Illness: Practical Strategies for Research and Social Change., 11–44. https://doi.org/10.1037/10887-001
Green, G., Hayes, C., Dickinson, D., Whittaker, A., & Gilheany, B. (2003). A mental health service users perspective to stigmatisation. Journal of Mental Health, 12(3), 223-234. https://psycnet.apa.org/doi/10.1080/0963823031000118212
Link, B. G., & Phelan, J. C. (2001). Conceptualizing stigma. Annual review of Sociology, 27(1), 363-385. http://dx.doi.org/10.1146/annurev.soc.27.1.363
Οικονόμου, Μ., Γραμανδάνη, Χ., Λουκή, Ε., Γιώτης, Λ., & Στεφάνης, Κ. (2006). Στίγμα και ψυχική διαταραχή: Ο δρόμος προς τον αποστιγματισμό. Psychology: the Journal of the Hellenic Psychological Society, 13(3), 28-43.
Wolpert, L. (2001). Stigma of depression–a personal view. British Medical Bulletin, 57(1), 221-224. https://doi.org/10.1093/bmb/57.1.221
