Επιχειρώντας να φωτίσουμε το σχολικό εκφοβισμό εν γένει και τις επιμέρους μορφές με τις οποίες εκδηλώνεται θεωρείται σημαντικό το γεγονός του ακριβού προσδιορισμού και της εννοιολογικής αποσαφήνισης του όρου. Επισκοπώντας τη διεθνή βιβλιογραφία διαπιστώνεται ότι μόλις τις τελευταίες δεκαετίες το σύνθετο πλέγμα των βίαιων σχολικών σχέσεων ξεκίνησε ενδελεχώς να μελετάται με σταθερό και συστηματικό τρόπο.
Ο πρωτοπόρος στο πεδίο του σχολικού εκφοβισμού Dan Olweus (1993, σελ. 9) επιχειρεί να ερμηνεύσει εννοιολογικά τον όρο περιγράφοντας το φαινόμενο ως εξής: «ένας μαθητής/ μία μαθήτρια (εκφοβίζεται) θεωρείται θύμα εκφοβισμού, όταν εκτίθεται επανειλημμένα και σε διάρκεια χρόνου σε αρνητικές ενέργειες ενός ή περισσότερων μαθητών οι οποίοι δρουν χωρίς να προκληθούν άμεσα». Παράλληλα, ο Olweus (1993) σημειώνει ότι μία ενέργεια θεωρείται αρνητική όταν επί σκοπώ βλάπτει ή ταλαιπωρεί τον αποδέκτη της ή τουλάχιστον αποπειράται να το κάνει. Ως εκ τούτου, σύμφωνα με τον ίδιο τρεις είναι οι σημαντικές συνιστώσες που στοιχειοθετούν και τεκμηριώνουν το φαινόμενο του εκφοβισμού α) η σκόπιμη πρόθεση του δράστη να βλάψει το θύμα, β) η επανάληψη της εκφοβιστικής συμπεριφοράς του καθώς και γ) η ανισότητα δράστη και θύματος ως προς τη σωματική ρώμη και το ψυχικό σθένος, ως προς τη δύναμη εν γένει, την εξουσία, ή και η αριθμητική υπεροχή των δραστών.
Είναι σαφές πως η σχολική κοινότητα ως ένα περιβάλλον διαμορφούμενων σχέσεων, στάσεων και συμπεριφορών ακροβατεί ανάμεσα στην ετερότητα του άλλου και την χειριστική ή εξουσιαστική επιβολή του ισχυρότερου μαθητικού μέλους. Η ολοένα και μεγαλύτερη αύξηση εμφάνισης βίαιων σχολικών συμπεριφορών και πράξεων γεννά δυο διαφορετικές ομάδες των δυνατών και των αδύναμων εκπαιδευόμενων μελών. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα τη δημιουργία μιας νοσηρής σχολικής κοινωνίας, όπου δεν υπάρχει δικαίωμα ελεύθερης επιλογής, αλλά ο εξαναγκασμός και η εκβιαστική επιβολή της επικρατούσας άποψης την οποία πρέπει να υπακούσουν τα υποταγμένη μέλη της μαθητικής κοινότητας.
Ανάλογα με την ηλικία και το φύλο αλλά και την εθνοτική και φυλετική καταγωγή των μαθητών και μαθητριών ή ακόμα και τη σωματική διάπλαση ή δυσμορφία παρατηρούνται διαφορετικές μορφές και είδη σχολικού εκφοβισμού. Οι κυριότερες εκφάνσεις σχολικής βίας και εκφοβισμού δύναται να κατηγοριοποιηθούν με τις ακόλουθες μορφές:
- Τον άμεσο ή σωματικό εκφοβισμό (physical bullying). Αποτελεί μια από τις πιο συνηθισμένες μορφές του σχολικού εκφοβισμού και συνήθως επιλέγεται από τα αγόρια. Ο θύτης ή αυτός που επιβάλλει την εξουσία μεταχειρίζεται φυσική βία, όπως γρονθοκοπήματα, καθώς επίσης άρπαγμα ή και φθορά της ατομικής ιδιοκτησίας.
- Τον λεκτικό εκφοβισμό (verbal bullying). Σε αυτή τη μορφή εκφοβισμού ο θύτης πειράζει κατ' επανάληψη το θύμα, συχνά κοροϊδεύει, ειρωνεύεται ή χρησιμοποιεί υβριστικά και σαρκαστικά σχόλια. Συχνά παρατηρείται το φαινόμενο της διάδοσης αρνητικών ή ψευδών φημών.
- Τον έμμεσο ή κοινωνικό εκφοβισμό (indirect/social/relational bullying). Σε αυτήν τη μορφή σχολικού εκφοβισμού η επιβολή βίας εκφράζεται διαμέσω της κοινωνικής απομόνωσης του θύματος και του «εξοστρακισμού» από την παρέα των ομηλίκων, μέσω της χειραγώγησης όλων των μελών της ομάδας. Ειδικότερα, οι επιβάλλοντες την εξουσία συσπειρώνονται σε μία ομάδα συλλογικής επιθετικότητας και συντονισμένα αγνοούν το συμμαθητή ή τη συμμαθήτριά τους, τους κάνουν να αισθάνονται αόρατοι, δεν τους επιτρέπουν να παίξουν ή τους αναθέτουν τα πιο δυσάρεστα καθήκοντα στις ομαδικές δραστηριότητες με βασικό στόχο την περιφρόνηση. Ο έμμεσος εκφοβισμός επηρεάζει αρνητικά τις διαπροσωπικές σχέσεις του θύματος οδηγώντας σε σταδιακό αποκλεισμό και σε σχολική κοινωνική «θανάτωση». Είναι άξιο λόγου να σημειωθεί ότι η εν λόγω μορφή σχολικού εκφοβισμού καθώς εκφράζεται με λιγότερο έκδηλο τρόπο.
- Τον εκβιασμό (extortion). Σε αυτήν τη μορφή εκφοβισμού οι δράστες με απειλές και εκβιασμούς εξαναγκάζουν τα θύματα να τους παραδώσουν το χαρτζιλίκι τους και το κολατσιό τους.
- Τον ηλεκτρονικό εκφοβισμό (cyberbullying). Ο θύτης χρησιμοποιεί ηλεκτρονικά μέσα, παραδείγματος χάριν συντάσσει και προωθεί μηνύματα σε κινητά τηλέφωνα ή e-mails. Αυτή η σύγχρονη μορφή εκφοβισμού έχει παρατηρηθεί πολύ συχνά στην Αγγλία, τον Καναδά και τις Η.Π.Α. (Smith, 2006) και εκδηλώνει επεκτατικές τάσεις προς τις χώρες της Κεντρικής Ευρώπης (Καπατζιά και Συγκολλίτου,2009). Σημειώνεται ωστόσο ότι ο ηλεκτρονικός εκφοβισμός λαμβάνει χώρα κυρίως εκτός σχολείου· μπορεί όμως να υλοποιηθεί και κατά τη διάρκεια των σχολικών μαθημάτων που περιλαμβάνουν χρήση ηλεκτρονικού υπολογιστή. Αυτή η σύγχρονη μορφή εκφοβισμού περιλαμβάνει και τη δημοσιοποίηση προσωπικών δεδομένων και φωτογραφιών του θύματος
- Το σεξουαλικό εκφοβισμό (sexual bullying). Ο δράστης προξενεί ένα αίσθημα αμηχανίας και ντροπής στο θύμα με αισχρά σκίτσα, ανήθικες χειρονομίες, αγενή «αστεία» και σχόλια σεξουαλικού περιεχομένου εις βάρος του θύματος και ερωτήσεις παρόμοιας θεματικής. Επιπλέον μπορεί να αγγίζει το θύμα σε διάφορα σημεία παρά τη θέλησή του, περίπτωση στην οποία διακρίνεται από τη σεξουαλική παρενόχληση με ποσοτικά κριτήρια.
- Το ρατσιστικό εκφοβισμό (racial bullying). Πρόκειται για μια ειδική περίπτωση εκφοβισμού, που εκφράζεται σωματικά, κοινωνικά ή ψυχολογικά, και αποσκοπεί να στιγματίσει τη διαφορετικότητα του στόχου ως προς τη φυλετική καταγωγή και τις θρησκευτικές καταβολές. Η αύξηση των μεταναστευτικών εισροών, προς τις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, και η μη ομαλή μετάβαση στο σχολικό πλαίσιο έχει ως επακόλουθο την στοχοποίηση των μαθητών με διάφορες εθνικές και θρησκευτικές μειονότητες (Smith, 2003). Επιπροσθέτως, ο ρατσιστικός εκφοβισμός μπορεί να αφορμάται ή να ενισχύεται από τη διαφορετικότητα του στόχου ως προς την κοινωνική τάξη και την οικονομική κατάσταση, την προφορά ή απλώς από το ότι ο στόχος είναι καινούριος/-α στη γειτονιά και το σχολείο. Με γνώμονα την διαφορετικότητα του θύματος ως προς τη θρησκεία, τη φυλή, την εθνικότητα, την κοινωνική προέλευση, την οικονομική του κατάσταση, το μαθησιακό προφίλ ή ακόμα και το σεξουαλικό προσανατολισμό πυροδοτείται η εσωτερική ορμή για την πρόκληση εκφοβιστικών πράξεων. Γενικότερα, στιγματίζεται οποιαδήποτε μορφή ιδιαιτερότητας του θύματος. Αυτή η μορφή εκφοβισμού εκφράζεται άμεσα κα έμμεσα και μπορεί να περιλαμβάνει όλες τις μορφές επιθέσεων, που προαναφέρθηκαν.
Αναμφίβολα, πρέπει να επισημανθεί το γεγονός ότι αν δεν υπάρξει η κατάλληλα στοχευμένη παρέμβαση, τα σχολικά περιβάλλοντα θα μετατρέπονται σε χώρους όπου αποκλίνουσες και επικίνδυνες συμπεριφορές θα πυροδοτούνται και θα αναπαράγονται ολοένα και πιο έντονα. Η ευθύνη αναμόρφωσης και ποιοτικής μεταβολής των συνθηκών που εκκολάπτουν κάθε μορφής εκφοβισμό αφορά την ίδια τη δομή της κοινωνίας αλλά και την οικογένεια. Η αναζήτηση συμβουλευτικής υποστήριξης είναι μείζονος σημασίας με σκοπό τη στήριξη των παιδιών και των οικογενειών τους.
Δρ. Μαρία Σοφολόγη
Επιστημονικά Υπεύθυνη Κινητή Μονάδα Ψυχικής Υγείας Ενηλίκων
